Verstopte angst

Huibrecht Boluijt Dat angst in de huidige tijd regeert behoeft geen nadere uitleg. Groepen mensen die verschillen in ideeën over onder andere geloof en samenleving, proberen krampachtig (en niet zelden met geweld) anderen te overtuigen van hun gelijk. Uit angst dat ze hun eigen vrijheid om te kunnen zijn wie ze willen zijn, verliezen. Wat doen wij daarmee als psychologen?

Sublimatie

Om het beleven van de eigen angst te voorkomen, ontkent of vervormt men deze wezenseigen levensbron. Daarmee wordt de angst an sich de bedreiging. Angst is in ons mensen ingebakken, een drift, niet uit te bannen. Sublimeren als vorm van afweer is soms noodzakelijk. Het ‘Ik’ dient zich een weg te banen tussen de grilligheid van het innerlijk emotionele systeem enerzijds en de last en externe dreiging van alledag anderzijds.

Een voorbeeld van zo'n sublimatie is behoedzaamheid. Dit is een fijne eigenschap van mensen want het houdt de grenzen van toelaatbaar gedrag scherp voor ogen en het leven leefbaar. Maar wanneer we de drift volledig vervormen (verdoven), verliest het zijn kracht. Driften zijn namelijk de authentieke motor achter gedrag. Gezonde menselijke energieën worden ingehouden, waardoor systemen ziek worden; de intuïtie, passie en creativiteit sterven, mensen raken depressief of burned out. Alle pillen en gepieker ten spijt.

• Opvoeding en onderwijs
  Het jonge kind wordt op school en in de opvoeding al gedomineerd om de driften te beteugelen. Jongens meent men te moeten onderscheiden van meisjes door te suggereren dat alleen jongens agressie en angst als driften kennen, dat zij moeten kunnen experimenteren en een overmatige behoefte hebben aan bewegingsvrijheid. Meisjes hebben die evenzeer. Maar in dezen wordt de ratio als stuurman van het zichtbare gedrag aangewezen; emoties worden niet benoemd, erkend of uitgewerkt.
  
  
• Samenleving en politiek
  Een samenleving bestaand uit individuen met een schakering aan kenmerken is als de innerlijke dynamiek van een individu. Driften en persoonlijkheidskenmerken die als vreemd of bedreigend worden ervaren, vervormt men of dooft men liever uit. De angst voor het onbekende (bijvoorbeeld ten aanzien van de vluchtelingenstroom) wordt door politiek links ontkend. De angst krijgt geen plaats maar wordt overschreeuwd en de onvoorwaardelijke acceptatie van het fenomeen wordt zodoende een zaak van het verstand en de wil. Politiek rechts doet het door de angst te overschreeuwen met de logica dat vol echt wel vol is. Beide vertrekpunten gaan aan de kern voorbij, namelijk aan de angst voor het onbekende, de wezenlijke angst de eigenheid te verliezen.

• (Top)sport
  Zowel in de recreatieve als in de topsport ligt de laatste decennia het accent op behouden in plaats van bevechten. Competitie wordt omgevormd tot verdedigen, het voorkomen van verlies is daarbij het doel. Sport bedrijven vanuit intuïtie en passie ziet men als problematisch want de omgeving (trainer) verliest zijn of haar invloed. Deze wordt bovendien ook weer afgerekend op winst of verlies. Dus ook hier wordt de angst gedomineerd en gesublimeerd door zogenaamd tactisch (voorzichtig) te opereren; het denken staat aan het roer.
  
  
• (Non)profitsector
  In het verlengde van de industriële revolutie werd het procesdenken dominant. Het ging steeds vaker om kwantiteit dan om kwaliteit in arbeid. Waar over kwaliteit werd gesproken, was dat in het kader van het product an sich en niet zozeer de kwaliteit van arbeid. De opkomst van het socialisme en de arbeidersbeweging daargelaten.
  
  Geld regeerde de processen, de mens werd een steeds kleinere schakel in de processen die leidden tot het gestandaardiseerde eindproduct; eenheidsworst. Dat dit alles, ondanks de groeiende welvaart, niet tot meer maar eerder tot minder arbeidssatisfactie heeft geleid is daarbij veelzeggend.
  
  De niet op winst gerichte instellingen wijken hier in wezen niet van af, want in ons marktdenken moeten ook zij de eigen portemonnee beheren. Dus het efficiëntiedenken domineert ook hier. Neem de GGZ. Allerlei kwaliteitscontrole-instrumenten die bovendien gedrag sanctioneerbaar maken, leiden daarom de arbeidsprocessen. Niet de intrinsieke drijfveren van mensen.
  

Remedie

Angst (en ook agressie) moet bij jong en oud een weg kunnen vinden. Maak daarbij geen onderscheid tussen jongens en meisjes. Psychologisch hebben zij dezelfde  mensaanleg, driften en behoeften. Leer ze omgaan met de angst. Maak het bespreekbaar en voelbaar: wie niet horen (lees: begrijpen) wil (of kan), mag voelen. Wijzer worden gebeurt door de ervaring. Vallen en opstaan horen daarbij. Meer aandacht voor expressieve en lichaamsgerichte vakken als drama, bewegingsonderwijs en kunstzinnige vorming is daarbij noodzakelijk.

Ook de samenleving lijkt het contact met het ‘Ik’ kwijt te zijn. Zoals de politiek de feeling met de straat. Hun identiteiten steunen slechts op het denken. Pragmatisme en temperament mogen niet meer bestaan. Risico’s worden afgewogen en de dynamiek lamgelegd en bij excessen kijken we liever weg, bang. Het durven ervaren dat men eerder bang is dan bezorgd of verbolgen, doet inzien dat ook ‘de ander’ dezelfde menselijke kwetsbaarheid heeft. Deze (er)kenning is het begin van wederzijds respect.

Openbare scholen, waarbij godsdienst als algemeen vak wordt aangeboden in plaats van dat seculiere religies de overtuigingen bij kinderen bestendigen, zijn daarbij de stappen die in de basis moeten worden gezet. Vanuit deze gelijkwaardigheid  kan verscheidenheid blijven bestaan omdat vrijheid van zijn daarmee impliciet als eerste en hoogste goed wordt overgedragen.

Ook in de sport zal de vrijheid moeten worden heroverd. Zie het verschil tussen het Nederlands damesvoetbalelftal en dat van de heren. De eersten benaderen hun sport nog frank en vrij omdat externe belangen nauwelijks nog bestaan. Verliezen mag nog en de angst dat dit gebeurt krijgt impliciet plek door de gekozen spelopvatting; we gaan voor winst en mochten we verliezen dan is er morgen weer een dag.

In het bedrijfsleven wordt mensen hun zelfsturing ontnomen. Alsof deze geen betrokkenheid of verantwoordelijkheid in zich zelf zouden hebben. Het is van belang de professional weer aan het roer te zetten. De angst wordt gesublimeerd en controle pakt men in als het zogenaamde ‘streven naar kwaliteit’. Dit leidt tot passiviteit en sabotage. Nog nooit was er sprake van zoveel fraude en arbeidsongeschiktheid. Autonomie en ruimte tot creëren zijn het devies. Het brengt het individu bij zijn drijfveren en maakt die medeverantwoordelijk en betrokken.

Kortom, de risico’s van het leven dichttimmeren met redeneren, maakt de samenleving tot een neurotische. De angst ‘de baas’ worden doet men het beste door deze te erkennen. Want onze eigen angst is uiteindelijk de grootste bedreiging.

Huibrecht Boluijt, Registerpsycholoog NIP/ Arbeid & Organisatie, Gezondheidspsycholoog en Sportpsycholoog bij Psychologenbureau Boluijt.

Reageren? Mail naar A&O-items.